Árnastofnun

Lærðu harma að hylja…

Í bók um spænsku veikina (2020) eftir Gunnar Þór Bjarnason er m.a. sagt frá ævi og örlögum skáldkonunnar Höllu Lovísu Loftsdóttur.

Ófrísk ekkja með fimm börn

Halla Lovísa bjó á Sandlæk í Gnúpverjahreppi, Árnessýslu, með Ámunda manni sínum og fimm börnum við kröpp kjör. Hún var ófrísk að sjötta barninu þegar Ámundi veiktist af inflúensunni og lést 1. desember 1918. Elsta barn þeirra var sex ára þegar Halla varð ekkja. „Aldrei mun ég þekkja nokkurn mann réttlátari eða sannari í öllu dagfari en hann var“ sagði Halla síðar þegar hún minntist eiginmannsins með miklum trega (sbr. 177). Um vorið fæddist barnið andvana. Sjálf veiktist Halla af inflúensunni og var lengi að ná sér. Bróðir hennar reyndist henni vel og rák þau saman bú á Sandlæk í tólf ár. Þá fluttist Halla til Reykjavíkur og vann fyrir sér m.a. með vélprjónaskap og starfaði ötullega að félagsmálum, m.a. innan Kvenréttindafélags Íslands (179).

Mynd tekin 1. desember 1918

Þráði að mennta sig

Unga dreymdi Höllu um að komast til náms en af því gat ekki orðið. „Ungar alþýðustúlkur áttu ekki margra kosta völ í fátæku og fábreyttu bændasamfélagi eins og því sem var á Íslandi um aldamótin 1900“ segir í bók Gunnars Þórs (178).

„Hún var grannvaxin, fríð sýnum, dökkhærð og fagureygð, gáfuð, viðkvæm í lund og yndislega hlý í viðmóti.“ Svo er Höllu lýst sem ungri konu. Skáldskapur var henni í blóð borinn og ung byrjaði hún að yrkja. Síðar birtust ljóð eftir hana af og til í tímaritum en nú þekkja sennilega fáir nafn hennar og skáldskap“ (179).

Þrjú kvæði

Í Eimreiðinni 1925 birtust nokkur kvæði eftir skáldkonuna á Sandlæk undir nafninu Lovísa Loptsdóttir og Halla Loptsdóttir:

Í fyrsta hefti birtust þessi þrjú kvæði, og í því hefti er líka kvæði sem heitir Únglíngurinn í skóginum eftir Halldór Laxness – þar sem kveður við tón róttæks menntamanns sem hafði öll tækifæri sem buðust til frama og ferðalaga. Annað kvæði átti Halla í 2. hefti sama árgangs. Mest allt efnið í Eimreiðinni 1925 er eftir karla en tvær aðrar skáldkonur áttu kvæði í þessum árgangi, þær Ólína Andrésdóttir og Ólöf frá Hlöðum. Ekki amalegt fyrir Höllu Lovísu að vera með þeim í hópi.

Eftirfarandi brot er dæmi um kveðskap Höllu og tíðarandann á hennar dögum þegar fátæktin var flestra fylginautur, tímarnir voru erfiðir og úrræðin fá.

Lærðu harma að hylja,

hafðu þol og vilja.

Þó að blæði bitur sár,

brosin láttu dylja tár,

lærðu harma að hylja.

Ein ljóðabók

Halla Lovísa orti m.a. sex erinda erfikvæði eftir Ámunda sinn, undir fornyrðislagi. Það er að finna í einu ljóðabók Höllu þar sem kveðskap hennar var safnað saman. Kvæði kom út 1975, Halla lést sama ár og lifði ekki að fá hana í hendurnar.

Tóndæmi

Hér má heyra Höllu Lovísu flytja afmælisljóð sem hún orti til vinkonu sinnar. Seint er Árnastofnun og ríkisútvarpinu fullþakkað fyrir að hafa á síðustu öld sett starfskrafta í að taka frásagnir og kveðskap kynslóðanna upp á band til varðveislu. Brátt þagna raddir þeirra sem nú eru gamlir orðnir, tungutak þeirra hverfur með þeim og spor þeirra mást burt eins og spor Höllu Lovísu.

Birt á skáld.is, 31. mars 2021

Alls konar kerlingar

hsku201642

Komið hefur á daginn að konur eiga stærri þátt í menningararfinum en áður hefur verið talið. Á síðasta ári kom út í tilefni af 100 afmæli kosningaréttar kvenna safnritið Konan kemur við sögu þar sem fræðimenn fjalla um konur og kvennamenningu í aldanna rás.

 Alls eru 52 stuttir og snarpir pistlar í bókinni sem allir fjalla um konur á einn eða annan hátt. Við sögu koma „alls konar kerlingar“; bæði kvæða- og sagnakonur, skáldkonur og konur í bókmenntum; rímur af konum og eftir konur, handrit kvenna og handrit skrifuð af konum og fyrir konur. Pistlarnir eru áhugaverðir og skemmtilegir bæði fyrir fræðimenn og aðra áhugamenn um bókmenntir og menningarsögu. Nefna mætti sem dæmi stutta grein um afbyggingu hugtaksins kvenþjóð eftir Guðrúnu Nordal, um uppruna orðsins kona eftir Þórdísi Úlfarsdóttur og merkingu orðsins kerling eftir Guðrúnu Kvaran; um orðabókarstörf bæði Halldóru Jónsdóttur og Bjargar C. Þorláksson, frásögn af hinni sérlunduðu Guðnýju Snorradóttur sem bjó í Ambáttarhól og gekk í buxum og um ýmsar hagmæltar konur.  Ein þeirra er Helga Þórarinsdóttir (1797-1874) frá Hjallalandi í Vatnsdal en talið er að hún hafi verið innan við fermingu þegar hún orti vísuna um Litlu-Jörp sem varð landsfleyg:

„Litla Jörp með lipran fót
labbar götu þvera.
Hún mun seinna á mannamót
mig í söðli bera.“

(78)

Vísa Helgu hefur oft verið eignuð körlum, bæði prestum, hestamönnum og góðskáldum.  Kristján Eiríksson segir í pistli um Helgu:

„Og reyndar má telja nokkuð öruggt að minna hafi verið hirt um kveðskap kvenna en karla. Fyrir því eru ýmsar ástæður og eru þessar helstar: Konur nutu á þessum tíma minni menntunar en karlar, og nær óþekkt var að þær færu í langskólanám. Kynni þeirra af samtímakveðskap á erlendum málum voru því lítil sem engin. Þá lá það í tíðarandanum, og hafði gert um aldir, að konur ættu fremur að njóta skáldskaparins en karlar að skapa hann. Vegna þess munu konur síður hafa flíkað skáldskap en karlarnir.“

(76-77)

Guðrún Laufey Guðmundsdóttir segir hins vegar í pistli sínum, „Söngva-Borga og Galdra-Manga, um íslenskar kvæðakonur fyrri alda“ að konur hafi einnig verið virkir þátttakendur í veraldlegum söng og kveðskap „og jafnvel gefið körlunum lítið eftir á því sviði“ (118).

Þá er merkileg frásögn Soffíu Guðnýjar Guðmundsdóttur af spássíukroti í gömlu handriti sem varpar nýju ljósi á skriftarþjálfun kvenna forðum daga og skemmtileg ábending frá Guðrúnu Ingólfsdóttur um að Fljótsdælasaga er eina Íslendingasagan sem hefst á nafni konu: „Þorgerður hét kona. Hún bjó í Fljótsdal austur“ (79).

Er þá fátt eitt nefnt af fjölbreyttu og áhugaverðu lesefni sem finna má í Konan kemur við sögu. En hvert skyldi vera elsta bókmenntaverkið sem vitað er til að íslensk kona hafi samið og er varðveitt? Engar óvéfengjanlegar heimildir eru  fyrir hendi um aðkomu kvenna að ritun sagnaarfsins en ljóst þó er að kona hefur ort Landrés-rímur á 15. öld, segir Haukur Þorgeirsson í pistli sínum (48) enda talar hún um sjálfa sig í mansöng (eins konar inngangi) rímunnar.

„Geystur harmur í Gríðar vindi gjörir mig hljóða,
Valtýrs skal eg því vínið bjóða,
Vil eg enn gleðja fleina rjóða.

Gríðar vindur: hugur; Valtýrs vín: skáldskapur; fleina rjóðar: menn.“

(49)

Það væri kærkomið að rímur þessar yrðu gerðar aðgengilegar almenningi á vef stofnunarinnar sem fyrst og sama má segja um margt af því efni sem fjallað er um í bókinni.

Sú hugsun sækir að við lesturinn að til er ógrynni af dýrmætu efni sem liggur í handritum, órannsakað og óútgefið, sem gæti gefið svo miklu fyllri mynd af kvennamenningu fyrri tíma. Miðað við allt það áhugaverða efni tengt konum sem kynnt er í þessari bók má ætla að hægt sé að fylla margar slíkar og best væri að svona bók  kæmi út á hverju ári? Það er spennandi tilhugsun að viðtekin mynd af menningararfinum gæti breyst við að skoða þátt kvenna sérstaklega.

En það verður að segjast að hönnun og umbrot bókarinnar er umdeilanlegt. Textarnir eru ýmist í einum dálk eða tveimur, ósamræmi er í staðsetningu titla og númera pistlanna  sem kemur ekki vel út, myndir eru furðu stórar, sumar eru settar upp á rönd og línurit sem fylgja grein Steinþórs Steingrímssonar um starfsheiti eru slitin úr samhengi og birt á svörtum grunni sem stingur í augu. Laus hlífðarkápa sem fylgir nýtist illa eftir að bókin hefur verið opnuð. Bókarkápan er hins vegar falleg með mínimalískri teikningu af fornu Maríulíkneski frá Eyri í Skutulsfirði. Hugsanlega hefði farið betur á því að hafa bókina með harðspjöldum, jafnvel bundna í mjúkt geitaskinn með gylltum kili. Innihaldið á það fyllilega skilið.

Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, 2016

Ritstjórar: Svanhildur María Gunnarsdóttir og Þórður Ingi Guðjónsson

191 bls

 

Birti í Kvennablaðinu, 8. mars 2017