Sigurður Guðmundsson

Höfundur fastur í eigin ruglingslega handriti

Hljómar það ekki eins og þversögn að ætla að skrifa bók um ritstíflu? Það er nú samt ætlun Sigurðar Guðmundssonar í nýrri bók sem nefnist Musa.  Nafnið minnir á grískar listagyðjur en sögumaður tekur til öryggis fram að hún sé þó ekki ein af þeim frægu verum (49) heldur goðumlíkur sköpunarkraftur sem hann þráir og leitar að í dyrum og dyngjum og vonast í örvæntingu til að geti losað um stífluna miklu sem kemur í veg fyrir að hann geti skrifað bók.

Hugmyndir samofnar guðlegum flygsum

Í verkinu er sögumaður ýmist Maðurinn eða ég, í fortíð, nútíð eða framtíð,  í gráum hversdagsleika eða súrrealískum og draumkenndum aðstæðum. Eldri maður situr einn á hótelherbergi á 18. hæð á Hainan-eyju í Suður-Kínahafi og gramsar í tölvunni sinni í leit að innblæstri, veltir fyrir sér lífi sínu og list og fær af og til hvatningu frá töfradís úr iðrum netsins sem heitir því hallærislega nafni Hakký. Loks rennur hann saman við Musu sína á óljósum landamærum raun- og sýndarveruleika og lífs og dauða, ritstíflan brestur og hugmyndirnar streyma fram hver annarri betri, samofnar guðlegum flygsum og svifkjörnum.

Það eru margs konar pælingar í sögunni, t.d. um sköpun og stöðnun, list og ljóð, vegsömun konunnar sem skapara og listamanns, um guð, um form skáldskapar og sögumannsrödd. Ætli sögumaður sé alþjóðlegi myndlistarmaðurinn Sigurður  Guðmundsson, heimsþekktur fyrir ljósmyndir sínar og óvenjulega gjörninga um hálfrar aldar skeið? Eða rithöfundur sem hann segist þó ekki vera (15) en skrifaði frumleg verk eins og Tabula Rasa (1993), Ósýnilegu konuna (2000) og Dýrin í Saigon (2010); allt bækur sem rúmast illa innan hefðbundinna skilgreininga á skáldsögu, líkt og Musa. Eða er sögumaður aðeins röflandi karl sem feigðin vofir yfir og hvers skáldæð er uppþornuð? Hugsun hans er reikul og hrörnun hans og elli bersýnileg; ístra og fellingar, upphleyptir fæðingarblettir og mjóar vörtur, gisin bringuhár, skalli og lausar tennur (76). Það má kannski einu gilda hvernig hann er, hvað hann er eða var, en hvað vill hann okkur?

Líf án listar er andlaus rotnun

„Ef ég er ekki sískapandi líður mér bara eins og rotnandi kjötstykki. Ég hef alltaf unnið við sköpun og hræðslan við að missa sköpunargáfuna er svolítið dramatísk hjá mér. Ég held að það sé nokkuð algengt að listamenn glími við þetta – það er svo ennþá verra ef þeir eru mjög þekktir“ sagði Sigurður í DV um daginn. Það er erindi hans við okkur: að leggja áherslu á skapandi hugsun, sköpunargáfu, hugmyndir, ferli og fullnægju í að búa til list, að leggja til málanna, nálgast guðdóminn í listinni – algjörlega án predikunar og yfirlætis. En þetta er ekki auðvelt, ritstörfin verða „stefnulaust handritsklór“ sem bera aðeins vott um stöðnun, rotnandi nútíð og framtíðarlaust líf án hreyfingar og útsýnis (19) segir hann á einum stað. Það er vissulega betra að rembast áfram en rotna og lifa andlausu lífi án listar sem er í raun dauði.

Í heild er verkið allsherjar naflaskoðun, kannski sannsögulegt efni á einhvern hátt sem miðlað er með aðferðum skáldskaparins, þó með miklum efasemdum: „En er þetta ekki vitlaus aðferðarfræði, hugsar hann, að vera að grufla í eigin fortíð i örvæntingarfullri von um að finna aftur leiðina til lífsins. Hefur hann þá ekkert lært af þessum línum sem hann skrifaði fyrir meira en fjörutíu árum?

Bál verður ekki kynt
með eigin reyk.
Eins verða verk mín
ekki til að vísa mér veginn.
(43-44)

Lesturinn er þolinmæðisverk

Það verður að segjast að reynt er verulega á þolinmæði og innlifun lesandans í þessu verki. Því ritstíflan endurspeglast svo sannarlega í textanum sem tregðast við og höktir áfram, flatur og tilbreytingarlítill, með krampakenndum rykkjum; hann flæðir ójafnaður hægra megin á blaðsíðunum með furðu lítilli spássíu vinstra megin… Inn á milli seytla fram ágætlega skrifaðir kaflar, eins og af minnisstæðu atviki á Kleppi (60-74) og útlegging á dæmisögunni um Adam og Evu í aldingarðinum (89-98) sem hugsanlega er einhvers konar lykill að verkinu. Svo koma kaflar sem eru súrrealískir og minna á draum eða hálfvökuástand, þar sem sögumaður slæst við ryksugupoka eða er handa- og fótalaus ormur, eða fiskur sem slær til sporðinum og engist fastur í eigin ruglingslega handriti.

Lesandinn engist líka, með engu minni sporðaköstum, nema hann sé þeim mun þolinmóðari og áhugasamari um sjálfsmyndarkrísur og innblásið samband við ást og list.

Guðrún Borgfjörð

Guðrún Borgfjörð

Guðrún Borgfjörð

Þessa dagana er ég að lesa Minningar Guðrúnar Borgfjörð (1856-1930). Bókin er úr safni afa míns, Einars Kristjánssonar frá Hermundarfelli. en hann hefur fjallað um Guðrúnu í útvarpsþætti sínum, Mér eru fornu minnin kær. Guðrún var elst barna Jóns Borgfirðings sem kunnur var fyrir fræðistörf sín og Önnu Guðrúnar Eiríksdóttur. Guðrún Borgfjörð var vel gefin og víðlesin en átti þess ekki kost frekar en aðrar fátækar alþýðustúlkur á þessum tíma að ganga í skóla en fjórir bræður hennar komust í lærða skólann, einn þeirra var Finnur, dróttkvæða- og málfræðingur í Kaupmannahöfn. Hún giftist aldrei en hélt lengi heimili fyrir bróður sinn, Klemens, sýslumann og landritara. Hún hóf á sjötugsaldri að skrifa endurminningar sínar og ná þær til ársins 1888. Verkið var því aðeins tæplega. hálfnað þegar Guðrún varð að leggja það frá sér og er vissulega skaði að henni skyldi ekki endast heilsa til að halda áfram. Minni hennar er traust og frásögn hennar merk heimild um tíðaranda, samferðamenn og aldarfar á Íslandi á 19. öld. Aldrei hafði Guðrún samt hugsað sér að saga hennar yrði prentuð. Í eftirmála segir að Árni Böðvarsson hafi skrifað upp handrit Guðrúnar og útgefandinn, Agnar Kl. Jónsson, segist hafa „lagfært efnið“ eftir því sem honum þótti og fellt burtu kafla, mannanöfn og endurtekningar, Vonandi hefur hann ekki spillt sögunni, honum var í mun að láta „stílbæ töntu minnar haldast“ (180).

Hér er brot úr Minningum Guðrúnar, um kynni hennar af Sigurði málara.

„Sigurður (Guðmundsson) var áreiðanlega fæddur listamaður, en hann var líka olnbogabarn heimsins og hamingjunnar. Hann var merkilegur maður og skarpvitur, en einkennilegur var hann og ekki mikill fyrir mann að sjá, tæplega meðalmaður á hæð, grannvaxinn með dökkt hár og samlitt skegg, sem náði niður á bringu, gullfalleg augu, en nærsýnn með afbrigðum. Það var næstum óhuggulegt að sjá hann borða með nefið niður í diskinn, en eitthvað var það við hann, sem gjörði það, að maður tók meira eftir honum en öðrum. Sigurður var fáskiptinn um annarra hagi, en gat verið meinyrtur, ef talað var um menn eða málefni, sem ekki féll í hans geð. Fátækur var hann alla ævi. Ég efast um að hann hafi nokkurn tímann átt ytri föt til skipta, en hann var mjög þrifinn (80-81)

Sigurður hafði mikinn áhuga fyrir því, að Íslendingar ætti sjálfir flagg, en það var fálkinn, sem hann vildi hafa. Hann teiknaði því stóran fálka og fékk ungar stúlkur til að sauma hann á afar stóran dúk. Þær, sem saumuðu fyrsta flaggið, voru þær Hólmfríður Björnsdóttir, Guðrún Hjálmarsen, Þóra, dóttir Péturs biskups, og Jarþrúður, dóttir Jóns Péturssonar háyfirdómara. Ég man ekki hvenær þetta flagg var fyrst brúkað eða hver það átti eða hvort það er til ræfill af því eða ekki. Oft talaði Sigurður um, hvað það mætti gera Reykjavíkurbæ laglegan, ef vel væri að farið. Ég hlustaði oft hugfangin á hann, þegar hann var að lýsa því, hvernig þetta mætti verða. Hann vildi t.d. láta gjöra veg í kringum Tjörnina og planta trjám í það minnsta öðru megin við hana. Hann vildi líka láta setja tré í kringum Austurvöll og margt fleira. En seinast, en ekki sízt, var áhugi hans fyrir Forngripasafninu. Þar var hann allur. Ég veit vel, að það var ekki Sigurður, sem safnaði fyrstu gripunum. Það var síra Helgi, en Sigurður hélt vel áfram, og það voru ekki fáir gripir, sem hann náði í.Hann var vakinn og sofinn yfir þessum gripum. Húsnæðið var ekki merkilegt, sem honum var látið í té, hálfdimmt pláss efsti uppi í dómkirkjuturninum. Flest allt varð að vera í kössum. Lítð  var hægt að hafa uppi við fyrir plássleysi, og þar á ofan bættist, að þakið hriplak. Þarna var Sigurður að grúska í þessum munum og hagræða þeim og sýna, ef einhver kom til að skoða þá. Oft hef ég setið þar uppi sem krakki og hlustað á, þegar hann var að segja fólki frá, hvernig þetta og hitt hefði verið notað í gamla daga…

Ég veit ekki, hvað Sigurður fékk í laun fyrir starf sitt, en lítið þakklæti fékk hann. Sagt er, að Kristján IX. hafi átt að spyrja Hilmar landshöfðingja Finsen, þegar hann var búinn að skoða safnið, hver þessi maður væri, sem hefði safnað gripunum og hugsað svo vel um þá, og hafi þá Finsen átt að segja: „Nej, det er en doven hund.“ Hvort þetta er satt, veit ég ekki. Það er ótrúlegt, að Finsen hafi brúkað svo dónaleg orð við  hans hátign, en nokkuð er það, að enginn sómi var honum (Sigurði) sýndur. – Sigurður var lasinn allt sumarið 1874, fór á spítalann eftir hátíðina, en lá aldrei og skreið til Jóns Guðmundssonar hvern dag. Einn dag um haustið kom hann að vanda. Ég var þar þann dag, en svo var hann aumur, að frúin þorði ekki að láta hann fara einan, og var þó ekki langt að fara. Spítalinn var þar, sem Frelsisherinn er nú. Ég fór með honum, og urðum við að stanza í öðru hverju spori. Svo var mæðin mikil. – Hann dó daginn eftir.

Þegar hann var jarðaður, fylgdu honum nokkrar konur í hátíðarbúningi og höfðu svartar slæður. Það var sú eina virðing, sem honum var sýnd“ (83).