unglingabækur

Ljónið og gasellan

Ljónið eftir Hildi Knútsdóttur gerist í Reykjavík samtímans og virðist vera hefðbundin og raunsæ unglingabók sem fjallar um venjulega unglinga og allt þeirra venjulega vesen en svo fer eitthvað nýtt, spennandi og yfirnáttúrulegt að gerast. Dyr opnast af sjálfu sér, súgur fer um sali, krossar snúast og draugar mæta á skólaball.

Kría er 16 ára og nýflutt til Reykjavíkur. Hún býr í miðbænum með pabba sem er arkitekt og verkfræðingnum móður sinni, hún byrjar í MR, er þá ekki allt í sómanum? Nei, ekki alveg, Kría er með vafasama fortíð sem er ástæðan fyrir því að fjölskyldan hraktist úr  heimabænum, og amman sem býr á neðri hæðinni, er greinilega með óhreint mjöl í pokahorni. Þetta gæti orðið spennandi saga.

Ljónið Hildur Knútsdóttir Steinunn Inga Óttarsdótir

Kría kynnist krökkum í skólanum sem eru fallegir og ríkir, lepja latté og spila á selló. Elísabet Snæhólm er ein bekkjarsystirin, dóttir rektors, hress og skemmtileg stelpa, ráðagóð og sjálfstæð. Aðrir krakkar eru dregnir daufari dráttum og renna einhvern veginn saman, nema ljónið sem bókin heitir eftir; leyndardómsfullur gaur að nafni Davíð sem hugsar á öðrum brautum en flestir og er auðvitað einstaklega heillandi fyrir vikið.

Elísabet hressa og hin hlédræga Kría verða góðar vinkonur og þegar þær komast á snoðir um mannshvarf í Snæhólm-fjölskyldunni fyrir löngu, ákveða þær að komast til botns í því máli. Sagan fjallar þó mest um þroska Kríu og lausn hennar undan þrúgandi atburðum fortíðar og nýja hversdagslífið hennar „með sínum smásigrum og -sorgum“ (410) en minna um lausn hins óhugnanlega og óleysta lögreglumáls, sem reyndar er býsna fyrirsjáanleg að minnsta kosti fyrir miðaldra lesanda.

MR er sveipaður einhverjum gullnum ljóma, þar er fjörugt félagslíf og sætir strákar, þar er setið við heimanám öll kvöld og allar helgar til að mæta metnaðarfullum kröfum skólans og þar fær einmana unglingur að norðan tækifæri til að eignast vini og nýtt líf. Nostalgían er aðeins of mikil í lýsingum á kennslustundum og húsnæði skólans. Og það verður að segjast að allt gerist lúshægt í þessari rúmlega 400 blaðsíðna bók.

Kría upplifir í fyrsta sinn að vera ástfangin og sofa hjá. Lýsingin á því er leyst af hendi með líkingunni fornu við flugeldasýningu sem ég hélt að Auður Haralds hefði afbyggt og gert útlæga úr bókmenntum. En „Þegar hann fór inn í hana þandist hver einasta taug í líkama hennar út, þar til allt sprakk í neistaregni og rann síðan saman við myrkrið“ (255).

Elísabet á býsna góða ræðu í bókinni sem hún heldur þegar Kría hefur áhyggjur af því að verða kölluð drusla af því að hún sýndi meiri áhuga á kynlífi en kærastinn var tilbúinn í:

„Sko, okkur er innrætt að við eigum alltaf að vera sexí og sætar og það það sé það sem skiptir mestu máli í lífinu. En svo eru við látnar skammast okkar fyrir að vilja kynlíf. Ég meina, eigum við að vera fokking kynverur eða ekki? Ákveddu þig, heimur! Þetta er bara fokking drusluskömmun og ekkert annað. Þú ert bara að drusluskamma sjálfa þig, Kría. Og þú skalt bara steinhætta því. Bara á stundinni. Þú mátt vera eins mikil drusla og þér sýnist og það er er nákvæmlega ekkert að því. Og hana-fokking-nú“ (287).

Þessi boðskapur er góður og gildur og kannski aldrei of oft kveðinn en ég vona að þetta sé ekki opinberun fyrir markhóp bókarinnar, eru ekki allir með þetta á hreinu núna eftir vakninguna í kjölfar Druslugöngunnar?

Traust og ábyrgð eru þemu í sögunni og boðskapurinn sá að skárra er að treysta og vera svikinn en treysta aldrei neinum. Tæpt er á stéttaskiptingu og einelti en án þess að ljá því mikinn þunga, harmsaga svikullar fyrrverandi vinkonu fer svolítið hljótt og reynsla ömmunnar af því að alast upp við fátækt og fordóma er bara bergmál. Sagan snýst langmest um stelpur sem eru skotnar í strákum, fara á túr, skoða instagram og eru á trúnó, horfa á þætti, mála sig, fara á ball og fá sér bjór. Sennilega er þetta raunsæislegur reynsluheimur flestra íslenskra unglingsstúlkna á 21. öld og það er frábært að draga hann fram, leyfa stelpum að tjá sig frjálslega, segja „fokkjú“ og fleira, eiga löng samtöl um sín hugðarefni –  fá þeim rödd og rými. Það er svo sannarlega þarft og brýnt í íslenskum bókmenntum og þakkarvert. Það er auðvitað ekki hægt að leggja það á höfunda barna- og unglingabókmennta að standa einir í því að ala upp „rétthugsandi“ og femíníska þjóðfélagsþegna og breyta staðalmyndunum í samfélaginu. En þarf myndmálið endilega að vera strákur sem ljón, strákur sem spyr gagnrýninna spurninga eins og hvað er skrýmsli, hvað er rétt og rangt, gott og illt (382), og svo stelpa sem er fórnarlambið, gasellan (409)? Það er eitthvað svo dæmigert og niðurdrepandi.

Fyrri bækur Hildar eru mun betri en þessi. Ljónið er langdregin bók, of mikið er um endurtekningar og langar lýsingar án tilgangs eða tilþrifa. Sagan verður því miður ekki eins spennandi og efni stóðu til. Þetta er fyrsta bókin í þríleik um Kríu, Elísabetu og stallsystur, ætli hann endi nokkuð með hátíðlegri útskrift Kríu úr hinum virðulega MR, líkt og Öddu-bækurnar forðum?

Víðsjá, 3. desember 2018

Skyldulesning fyrir allar manneskjur

Veistu, elsku Sigga, segir Noor á sinni hljómfögru arabísku og klappar Siggu á handarbakið. Veistu, að Sýrlendingar fundu upp brauðið, piparinn, silkið og líka ljóðin og siðmenninguna. Til hvers ætti ég að læra svona pínulítið tungumál? Hver skilur mig ef ég fer út fyrir þennan klett í hafinu? Þrjú hundruð og fjörutíu þúsund manns tala krílamálið þitt. Hún bandar vísifingri framan í Siggu til að leggja áherslu á orð sín. Þrjú hundruð og fjörutíu þúsund! Það eru jafnmargir og búið er að myrða í stríðinu í Sýrlandi
(114).

Kallið mig Ishmael

Það sem helst brennur á öllum hugsandi manneskjum nú á dögum er að 66 milljónir manna eru á flótta frá heimilum sínum. Meira en helmingur þessa fólks er yngri en 18 ára.

Í nýrri bók Kristínar Helgu Gunnarsdóttur, Vertu ósýnilegur, er sagt frá Ishmael, 15 ára strák sem er á flótta frá Sýrlandi ásamt afa sínum en þeir eru einir eftirlifandi úr fjölskyldunni. Hann er barn, þótt hann sé búinn að gleyma því og fær martraðir á hverri nóttu (221). Samtímis vindur fram frásögn af sýrlenskri fjölskyldu sem er nýlega sest að í Kópavogi eftir að hafa hrökklast frá Aleppo, farið fótgangandi mörg þúsund kólómetra, gist hjá ættingjum og gengið á milli skrifstofa, staðið í röðum, fyllt út umsóknir og talað við ráðþrota skrifstofufólk og sjálfboðaliða (179).

Salí (eða Selma) er á svipuðu reki og Ishmael, hún er að fóta sig í nýrri tilveru á Íslandi, bræða saman erfiða lífsreynslu af stríði og dauða, sýrlenskt uppeldi og siði hins nýja vestræna samfélags. Sjónarhornið er til skiptis hjá þessum persónum sem kljást við ólíka hluti í lífinu. Hver kafli er merktur tilvitnun í Mannréttindasáttmála Sameinuðu þjóðannasem fellur eins og flís að efninu og minnir okkur á hvað mannkærleikur er, t.d. „Allir eru bornir frjálsir og jafnir öðrum að virðingu og réttindum“ og „Allir eiga rétt til lífs, frelsis og mannhelgi“.

Í götóttum björgunarvestum

Í ljóði sem Salí/Selma laumast til að yrkja, birtast skýrar andstæður sem varpa nöturlega skýru ljósi á misskiptingu láns og grimman veruleika:

Allir glaðir í glerkúlunni

fjölskylda leikur sér við bjálkahús

með gluggahlerum og rauðum hjörtum.

Blár fugl, héri og snjókarl í skógi

glerkúlan hristist

glitflögur falla

kona brosir

karl veifar

drengur með snjóbolta

stúlka á sleða.

Og glitflögur falla

þær þyrlast um í vatninu

glerkúlan brestur

hjúpurinn springur

vatn seytlar út

fuglinn gránar

plastflögur liggja.

Fjölskyldan flýr inni í húsið

hurð er læst

gluggahlerar skella aftur

húsið marar í hálfu kafi.

Í mórauðu plastflöguvatni

fljóta lífvana börn upp að tröppum

í götóttum björgunarvestum.

Inni er hækkað í tónlistinni og poppað

(232)

Skyldulesning fyrir alla

Kristín Helga Gunnarsdóttir er einn af okkar ástsælustu rithöfundum og hefur hlotið margvísleg verðlaun fyrir bækur sínar sem hún skrifar fyrir börn og unglinga. Nú í ár eru tveir áratugir frá því að fyrsta bók hennar kom út og allir þekkja þær stöllur Binnu, Fíusól og Strandanornir; hressar stelpur með frumkvæði og sjálfstæðar skoðanir. Ishmael og Salí/Selma munu líka hitta lesendur í hjartastað. Og hafi einhvern tímann verið mikilvægt að skrifa bækur fyrir ungan lesendahóp þá er það núna þegar „krílamálið“ íslenska á í vök að verjast og hnignar með degi hverjum.

Ég leyfi mér að segja að þessi bók Kristínar Helgu sé skyldulesning fyrir allar manneskjur. Að baki henni liggur þó nokkur rannsóknarvinna sem skilar sér í trúverðugum efnistökum, hún er á þjálu og lipru máli, einkennist af samhug og mannskilningi og fjallar um brýnt mál sem varðar heimsbyggðina alla – þar sem við Íslendingar getum svo sannarlega lagt af mörkum.

 

Birt í Kvennablaðinu, 6. desember 2017

Hressar týpur

forlagiðSumarbækurnar streyma nú inn á markaðinn og fylla metsölulistana, léttar og spennandi, fljótlesnar, ódýrar kiljur sem fara vel í vasa. Flestar eru þýddar, misvel, en ein og ein frumsamin og því ber að fagna. Ein þeirra er Þessi týpa eftir Björgu Magnúsdóttur sem kom út nýlega. Bókin er sjálfstætt framhald af fyrstu bók Bjargar, Ekki þessi týpa, og segir frá fjórum ungum og hressum vinkonum í Reykjavík. Sjónarhornið í sögunni skiptist á milli þeirra fjögurra en þær eru ólíkar týpur, Inga er snobbaður lögfræðingur í úthverfi með fullkomnunaráráttu, Bryndís vanrækt alkabarn, Tinna er soldið óljós og Regína fyndin og forhert.  Sögumaður heldur utan um alla þræði, gefur öllum köflum lýsandi heiti og kynnir aðstæður í upphafi hvers þeirra með smáu letri þótt treysta mætti flestum lesendum til að ráða í efnið án þessara hjálpartækja. Í heild er sagan létt og skemmtileg aflestrar og auðvelt að gleyma sér í sumarhitanum við trylltan brúðkaupsundirbúning Ingu, vonlaust samband Bryndísar við lúðann Gumma, brussugang Regínu og hikandi fálm Tinnu í blaðamennsku og makaleit. Stundum er gengið fullhratt til verks við að ganga frá lausum endum í sögunni, t.d. í umsátri Rafns fjölmiðlastjörnu sem endar jafnsnöggt og það byrjaði og þegar Regína er tekin úr umferð með því að pakka henni ofan í farangursgeymslu. Margt er fyndið, bæði uppákomur og orðaskipti en það er líka slegið á viðkvæma strengi, stundum tekst það vel og stundum miður. Nauðgun og anorexía eru alvörumál sem afgreidd eru af fullmikilli léttúð. Ýmislegt er fyrirsjáanlegt í sögunni, s.s. hlutverk tengdamóðurinnar, hommans Jóns Ting og besta vinarins, Davíðs. Senur með Bryndísi og Regínu eru sterkastar enda mest spunnið í þeirra persónur. Sagan er aldrei leiðinleg og nær hámarki þegar brúðurinn tilvonandi grípur til örþrifaráða. Margt minnir á hressa unglingabók, bæði í byggingu, söguþræði og persónusköpun. Í málfari og stíl mætti sitthvað betur fara og fyrstu efnisgrein sögunnar (sem hér fer á eftir) og þeirri síðustu hefði að ósekju mátt eyða úr handritinu áður en bókin fór í prentun.

Er ég bara blind dúfa í voldugri krumlu sem kreppist allt í einu saman? Eða áttavillt dádýr sem veiðist í lásboga úti í skógi af því að það veit ekki í hvorn fótinn á að stíga? Flækir ef til vill fótleggina saman af taugaveiklun og endar nokkrum tímum síðar í bútum í ofni hjá þýskum skógarverði. Eða er þetta eitthvað allt annað? Hann á ekkert tilkall til athygli minnar en fær hana samt á þess að ég hafi nokkra stjórn á því (5).

Skvísubók eða unglingabók, merkimiðinn skiptir ekki öllu en það þarf alltaf að vanda sig. Björg á eftir að þroskast sem höfundur og sögumaður og það verður áhugavert að fylgjastmeð því, hana skortir hvorki hugmyndir né eldmóð.