Breska skáldkonan Virginia Woolf (1882-1941) er einn fremsti rithöfundur 20. aldar, frumkvöðull módernisma og femínisma í skáldskap og baráttukona fyrir réttindum kvenna. Það var hún sem mælti þau fleygu orð að kona þyrfti að hafa sérherbergi til að geta verið rithöfundur. Á árunum 1939-40 ritaði hún endurminningar sínar, sem hún nefnir í textanum „útlínur“, en náði ekki að koma þeim í bók því hún batt enda á líf sitt sem kunnugt er. En það sem hún þó náði að skrifa um uppvöxt sinn er fallegur og áhrifaríkur texti um gleðistundir, atvik og áföll og fjölskyldulíf í samfélagi sem er þrúgað af eftirhreytum Viktoríutímans. Í fyrra kom bókin út í íslenskri þýðingu Soffíu Auðar Birgisdóttur, í flokki sígildra samtímabókmennta hjá Unu útgáfuhúsi og ber titilinn Útlínur liðins tíma.
Gljúpt ílát
Bókin er ekki bara línuleg frásögn af lífshlaupi heldur inniheldur m.a. pælingar um hvernig eigi að fanga persónuleika í ævisögu er en á sama tíma og Virginina Woolf skráir endurminningar sínar er hún einnig að skrifa ævisögu þekkts listmálara. Virginia segir að hún ætli ekki að dvelja um of við formið á þessum minningum. Áherslan er á manneskjuna og tilvist hennar, upplifun af atburðum og hughrifum, hljóð eins og skrjáf í laufi, ilm og form og sterkar tilfinningar sem skilja eftir sig spor (13), „moments of being“ (sem minnir á pælingar Roland Barthes um „biographemes“ eða „ævifleyga“, þ.e. fleygur úr textaheild sem gengur inn í vitund lesanda, smýgur inn í kviku og fangar skynjunina augnablik). Þannig tengist spegill í forstofunni blygðun og sektarkennd og borðplata fyrir framan borðstofudyrnar tengist kynferðisofbeldi sem Virginia varð fyrir mjög ung og skömm sem hún upplifði í kjölfarið. Frásagnaraðferð Virginiu felst í að draga fram augnablik og ævifleyga, rýna í tengsl, áhrif, myndir og mannlýsingar, kannski eins og hún lýsir sjálf: „Í yfirfærðri merkingu gæti ég notað myndmál til að útskýra hvað ég meina. Ég er gljúpt ílát á floti í tilfinningum, ljósnæm plata berskjölduð fyrir ósýnilegum geislum… (124)
Ljón og api
Stór hluti endurminninganna snýst um foreldra Virginiu sem voru dæmigerð fyrir sína kynslóð. Meðan Juliu móður hennar naut við var lífið gleðiríkt og hún var sú sem hélt öllu saman – fögur, blíð og gáfuð. Systkinin voru alls sjö, faðir Virginiu var seinni maður Juliu og mun eldri en hún. Stórfjölskyldan bjó í Lundúnum og dvaldi á sumrin við sjávarsíðuna í St. Ives í Cornwall sem voru þeirra bestu stundir. En móðirin lést aðeins 49 ára gömul og þá var sælan á enda. Skömmu síðar lést systir Virginiu, nýgift og barnshafandi. Seinna efnilegur bróðir aðeins 26 ára. Sorg og harðstjórn föðurins urðu allsráðandi í lífi fjölskyldunnar næstu árin. Samband föður og dóttur var flókið, eins konar blanda ástar og haturs. Hann hvatti Virginu til lestrar og skrifa en kúgaði hana og systur hennar um leið með skapofsa og tiktúrum. Virginiu leið eins og hún væri taugaveiklaður api inni í búri með skapstyggu ljóni (96). Um leið og hann lést mörgum árum síðar fluttu systurnar í Bloomsbury-hverfið eins og frægt er og létu allar hömlur og kreddur fyrri kynslóða lönd og leið. Til varð rými fyrir ástir, frelsi og listræna sköpun og Virginia blómstraði í þessu umhverfi.
Feðraveldismaskínan
Áhugaverð er greining Virginiu á hinum hefðbundnu siðvenjum Viktoríutímans, þessu gamla sniðmáti og kröfum sem ríktu í samfélaginu. Faðir hennar ólst upp í íhaldssamri mótmælendafjölskyldu, menntamaður en hafði ekki náð þeim hæðum sem til stóð og ætlast var til, varð gramur og sjálfselskur og fór alveg út af sporinu við konumissinn. Bræður hennar fetuðu hlýðnir þá leið sem mörkuð var fyrir þá, fóru í heimavistarskóla, gengust inn á smásmugulegar hefðir eldri borgarastéttarinnar og unnu opinber störf. Systurnar nutu heimakennslu, áttu að fara í gönguferðir daglega og sá elsti dró þær með ruddalegri frekju í hvert drepleiðinlegt kvöldverðarboðið á fætur öðru. Þeir tilheyrðu öðrum heimi, þeir trúðu því að konur ættu að vera hreinlífar og karlar hreystimenni (155), þeir ræddu um pósthús og réttarsali (167) en þær áttu að vera snyrtilegar og viðeigandi klæddar og sýna þeim aðdáun og hlýðni. Hjá bræðrunum ríktu hefðirnar en hjá systrunum blómstaði vitsmunalíf. Þær teiknuðu, lásu og skrifuðu þær stundir sem þær áttu lausar en hlýddu annars leikreglum samfélagsins sem einkenndust af bælingu og skyldurækni. Þeir höfðu til ráðstöfunar þúsund pund á ári en Virginia fimmtíu (157). Í bókinn er feðraveldi Viktoríutímans líkt við maskínu sem hrifsar tíu ára drengi til sín og hakkar þá í sig, og spýtir þeim út sem húsbændum, eiginmönnum og embættismönnum. Samkvæmislífið var sama maskínan, ungar stúlkur áttu enga möguleika í greipum hennar og Virginia lýsir þessu svo:
„Maskínan sem okkar uppreisnargjörnu líkömum var þröngvað inn í um aldamótin 1900 hélt okkur ekki aðeins í heljargreipum heldur beit stöðugt í okkur sínum beittu tönnum“ (155).
Liðinn tími
Virgina veit ekki betur á ritunartíma Útlínanna en að hún eigi eftir að hafa nægt tóm til að ljúka við verkið. Á bls. 125 segir hún t.d. þegar hún er komin út fyrir efnið: „Ég set hér niður vegvísi til að merkja æð sem ég mun einhvern tíma reyna að nýta til fullnustu og sný mér aftur að yfirborðinu, það er að segja St. Ives…“ En frá unglingsaldri glímdi hún við geðröskun og sjálfsmorðshugleiðingar og bókin endar í miðjum klíðum. Hún er ókláruð en samt furðu heilleg.
Ekkert er hægt að setja út á þýðingu Soffíu Auðar, enda var bókin tilnefnd til Þýðingarverðlaunanna; málfar er blæbrigðaríkt og vandað og textinn rennur vel. Í bókinni eru afar fræðandi neðanmálsgreinar og eftirmáli eftir Soffíu Auði, m.a. um útgáfusögu handrits Virginu að Útlínunum, helstu æviatriði hennar og pælingar um enudrminningar og ævisagnagerð.
Það er svo margt í þessari bók sem vert er að hugsa um. Í henni eru í senn dregnar sjálfsævisögulegar útlínur glögga greinandans og baráttukonunnar sem Virginia var og ljósi varpað á líf og samfélag á liðnum tíma.
Það augnablik (moment of being) eða ævifleygur (biographem) sem fangaði skynjun mína einna helst við lesturinn er þessi tilfinning sem birtist í að vera eins konar útlagi eða utangarðs og geta þarafleiðandi verið greinandi: „Mér leið eins og sígauna eða barni sem stendur við tjaldopið og horfir á sirkusinn fyrir innan“ (157).
Hér má heyra áhugavert samtal Soffíu Auðar og Jórunnar Sigurðardóttur um bókina.
Í sjálfsævisögum ganga höfundar misjafnlega nærri sjálfum sér enda markmið og tilgangur þeirra margvíslegur. Sjónarhornið ræður miklu og áhugavert að skoða hvað ratar í ævisögu og hverju er sleppt til að búa til ímynd eða sjálfsmynd úr brotakenndum minningum. Aðferðirnar eru mismunandi, margir fegra og göfga sögu sína, fæstir afhjúpa lífshlaup sitt grímulaust en fela heldur og bæla það sem ekki kemur þeim vel í heildarmyndinni, loks er sumu hreinlega stungið undir stól. En skemmst er frá því að segja að einlæg og nærgöngul sjálfsævisaga eins og Þórunnar er sjaldséð og mikill happafengur.
UTILE et DULCI 