„Börn eru ekki vasaútgáfa af fullorðnu fólki. Þau hugsa ekki kerfisbundið. Það sem okkur þykir merkilegt, skiptir engu í þeirra augum. Þau verða að sjá atburði í myndum, og þeir verða að vekja hjá þeim tilfinningar. Einhver taldi nauðsynlegt fyrir börn að læra að búa til línurit. Það hljóta að vera undarleg börn, sem eru sólgin í að læra fróðleik af línuritum.“
Oddný Guðmundsdóttir
frá Hóli á Langanesi
Orðaleppar og aðrar ljótar syrpur 1983
Oddný Guðmundsdóttir
1908-1983
(mynd úr Iðunni, 1933)
Bráðum kemur pósturinn með bréfið til mín.
Ég sópa og þvæ í kotinu, og sól í gluggann skín.
Ég sópa allan bæinn og segi: Afi minn,
viltu að ég geri við gamla stakkinn þinn?
Viltu, að ég segi þér sögur, litla Björg?
Sögur eða ævintýr, ég kann þau svo mörg.
Sögur verða gamlar, en ein er alltaf ný:
Aldrei kemur bréfið, þó ég bíði eftir því.
Bobby Charlton og aðdáendur (ljósm. Iyi Orta Gol Getirir)
„Ég ætla að segja frá harðsnúnu fótboltaliði í Þistilfirði. Það einkenndist af miklum áhuga og var íþróttin stunduð í frímínútum og eftir skóla á daginn. Nú heyrist mikið um þetta í fjölmiðlum og miklar peningafúlgur í sambandi við þennan merkilega leik. Hjá okkur var þessu öfugt farið, það var ekki króna í spilinu og liðum við nokkuð af þeim sökum.
Við fengum gamlan bolta hjá Ungmennafélaginu sem hafði munað sinn fífil fegri og var hann oftast sprunginn, en þá þurfti taka úr honum blöðruna og líma á hana bætur. Aðalviðgerðameistarinn var Viggi á Álandi, hann var snemma laginn í höndunum.
Nú er að nefna völlinn sjálfan. Það var tún Eggerts í Dal en þar var skólinn um þessar mundir, en þetta var farskóli í þá daga eins og margir vita sem eldri eru. Mörkin voru tvær og tvær hrossataðshrúgur og stærð vallar ekki í samræmi við alþjóðareglur, sem sagt engin stöng og engin þverslá. Þetta var frjálslegur og skemmtilegur leikur og stundum var bara notað eitt mark og gekk þá allt hraðara fyrir sig – og mætti vel athuga það í dag. Ég var 9 ára þennan vetur og ekki byrjaður í skóla en fékk að vera með, en skólaskylda þá var frá 10 ára aldri. Vigfús á Syðra-Álandi var aðaldriffjöðrin – hann prjónaði á okkur svokallaðar hárkollur, það var 2-3 cm breitt hand um höfuðið og kross yfir og var þetta alveg ómissandi í boltanum en geymt í vasanum í kennslustundum. Þeir yngri voru enn á stuttbuxnaskeiðinu en þeir sem komnir voru undir fermingu komnir í síðbuxur sem var mikið upphefð. Allir voru á gúmmískóm eða stígvélum í boltanum.
Leikmenn voru: Holli á Fjallaseli, hann var léttur á sér og hljóp hratt. Kobbi á Brekknakoti sem var hávær og skemmtilegur. Bragi í Dal, flinkur leikmaður. Hjalti í Flögu, harðfylginn. Bói á Svalbarði (Vilhjálmur Þorláksson) hljóp hægt en var ómissandi í marki. Maddi í Hvammi, langur og mjór og hraðskreiður. Allir voru dómarar og hrópaði hver upp í annan: Mál – mál! Þá var ekki sagt mark, heldur mál.
Af öllu þessu hnjaski hnignaði aumingja boltanum mjög og þar kom að ekki var hægt að líma blöðruna lengur. Var þá tekið til þess ráðs að troða boltann upp með heyi, og var hann ekki eins skemmtilegur eftir það. Þar kom svo að lokum að yfirleðrið var komið í hengla og fór þá að dofna yfir íþróttinni. Þá datt einhverjum í hug notast mætti við selshaus sem lá í reiðuleysi. Reyndist hann frekar illa, fékk fljótt glóðarauga og sprungna vör og ekki notalegt að skalla hann, enda flaug hann ekki hátt, eðli sínu samkvæmt.
Eftir þetta var farið í feluleik, sem alltaf var jafnspennandi, sérstaklega eftir að rökkva tók, og fleiri leiki, svo sem Fallin spýta og Yfir.
Sumir þessara góðu vina sem ég nefndi eru nú farnir á vit feðra sinna og ekki er mér kunnugt um að þeir hafi náð nokkrum frama í boltaíþróttinni. En vel og fallega var farið af stað.“
„Flugmarkálkurinn okkar, Aðalbjörn Arngrímsson, sem hjálpaði almættinu að gera þennan ágæta Sauðanesflugvöll sem reyndist vel, var fórnfús í starfi og faðir flugvallarins og frumkvöðull í að fá rafmagn í byggðarlagið og seinna sjónvarp og fleira mætti nefna. Hann var stundum í gamla daga kallaður Ljósapabbi, sem er heiðursnafn.
Ekki held ég að launin hafi alltaf verið há þegar hann var í þessum útréttingum fyrir sitt byggðarlag og starf hans fyrir flugfélagið meira og minna sjálfboðavinna.
Kunnugleg var röddin þegar Douglasinn var að koma frá Akureyri og farinn að nálgast. Þá greip hann míkrófóninn, búinn að senda einhvern ungan mann út að vindmæla: „Faxi – Alfreð, Faxi – Alfreð, Þórshöfn Radíó kallar, Faxi – Alfreð, Faxi – Alfreð, Þórshöfn Radíó.“
Áberandi var að þessi velunnari okkar vildi að allir ferðuðust á sem hagkvæmastan máta. Og því var það eitt sinn að hann sendi frá sér fulla vél til Akureyrar sem oftar. Eftir hæfilegan tíma er hringt til hans og ókunnugleg karlmannsrödd segir: „Það var að koma frá þér vél, Aðalbjörn, og ein miðaldra frú, Ólöf Jóhannsdóttir (Lóa Dodda) er á barnafargjaldi. Hvernig víkur því við?“ Ekki stóð á svarinu: „Hún er svo mögur, vesalingurinn.“
Látra-Björg (1716-1784) var hörkukelling sem sótti sjó og tók á móti börnum, orti fleygar vísur og lagðist í flakk. Hún er ein af fáum konum frá 18. öld sem urðu nafnkunnar en margt það sem konur ortu þá og rituðu hefur glatast. Björg kemur við sögu í nokkrum nýlegum skáldverkum og heimildamynd er í smíðum um hana. Hermann Stefánsson gerir Björgu að aðalpersónu í nýrri skáldsögu sinni, Bjargræði, og segir frá hinstu kaupstaðarferð hennar.
Sagan af Björgu gerist í nútímanum, á kaffihúsi í miðbæ Reykjavíkur sem hún kallar„rass veraldar“ (12). Þangað hefur Tómas, tuttugustu aldar líkkistusmiður, dregið Björgu nauðuga til að fá hjá henni ráð. Hún lætur gamminn geisa yfir kaffinu um klerka og hrokafulla valdsmenn, duglausar ríkisstjórnir, homma og túrista; tengslaleysi, ástleysi og áhugaleysi í nútímanum og hvernig fólk hefur tapað tengingunni við náttúruna; orðhvöss og napuryrt sem fyrr. Já, það stendur út úr henni blábunan, eins og hún segir iðulega í bókinni.
Björg fæddist fyrir réttum þrjú hundruð árum, ólst upp hjá vandalausum á Látrum við sult og seyru og fór ung til sjós. Hún var harðdugleg og fékk sama hlut aflans og karlar, sem þótti tíðindum sæta. Oft var illt orð lagt til hennar, hún jafnvel þjófkennd og grunuð um galdra. Hún lagðist í flakk og fann á eigin skinni að það er „óbrigðult mæliker á hvert samfélag hvernig komið er fram við umrenninga“ (51). Björg var uppi á mergjuðum tímum í Íslandssögunni þegar djöfullinn sat um sálina, huldufólk bjó í steinum, orðin höfðu magn og jurtir lækningamátt. Og hún var barn síns tíma: „ég er orðanna, ekki skilgreininganna, galdursins og ekki vísindanna“ (29).
Magnús Stephensen, embættismaður og ríkisbubbi á átjándu öld, sem hataðist við alþýðukveðskap, er jafnan talinn helsti boðberi fræðslustefnu sem kallast upplýsing hér á landi. Efst á stefnuskránni var að bægja burt myrkri hjátrúar og fáfræði með ljós skynseminnar að vopni. Viðhorf almúgans til framfarabröltsins í forsprökkum upplýsingarinnar birtist vel hjá Björgu. Hún getur ekki fallist á að hafa fálmað í myrkri alla sína tíð og að lausnina við öllum vanda sé að finna í endalausum umbótum og hofmóðugri upplýsingu – hún er jafn svöng og fátæk fyrir því. Það eina sem hún fær að kenna á er hroki, valdníðsla og lygi (151-152). Björg rís gegn valdinu og gengur hnakkakert móti straumnum í samfélaginu ef því er að skipta:
Þó að gæfan sé mér mót
og mig í saurinn þrykki
get ég ekki heiðrað hót
hofmóðuga gikki
(239)
Sjónarhorn sögunnar er frumlega útfært. Björg masar allan tímann en Tómas kemst aldrei að. Hún hefur yfirsýnina, alla þræði í hendi sér, þekkir fortíð og framtíð, allar hugsanir og þrár. Þetta er einræða þar sem talað er við 2. persónu, erfiður frásagnarháttur sem er örsjaldan notaður og því sérlega gaman þegar svo vel tekst til eins og í þessu verki.
Orðræða Bjargar einkennist af innibyrgðri sorg og reiði. Hún verið rægð, útilokuð og hrakin allt sitt líf. Ekki er hún sátt við skrif Tómasar Guðmundssonar, skálds, um sig í Konum og kraftaskáldum, þar sem segir að hún hafi mótast af ástarsorg: „hvílíkt þvaður, melódrama úr froðusnakki, hvílíkur hroki gagnvart liðinni tíð“ (30). Og aðrir fræðimenn sem um hana hafa fjallað fá einnig makið um bakið. Hún getur þó ekki verið annað en ánægð með Hermann Stefánsson sem dregur hér upp fádæma skemmtilega mynd af henni.
Málfar Bjargar er kröftugt, myndrænt, meinfyndið og fyrnt, stuðlað og taktfast, heimspekilegt (hávaxið fólk stendur nær himinum, 35); ljóðrænt (sinugult sumartungl, 42); og fyndið („þar sem var svo þýft að eitt sinn fótbrotnaði þar köttur,“ 43). Það er hrein unun að lesa þennan texta. Og það lýstur einhverju fallegu saman í huga lesandans þegar notuð eru 18. aldar orð og hugtök til að lýsa nútímanum; bera t.d. saman kaffihús og baðstofu og stöðu útigangsmanna fyrr og nú. Orðfærið er dillandi gamaldags, greinilega grafið upp úr gulnuðum skjölum: „Þannegin, óekkí, læknirnarnir, einnegin, spesímen og dokúment…“. Björg tekur fyrir helstu búsvæði nútímamanna (200) með aðferðum sem minna á Ferðabók Eggerts og Bjarna þar sem íbúar hvers landshluta fá lyndiseinkunn; stórskemmtilegt er t.d. hvernig helstu hverfin í Reykjavík koma Björgu fyrir sjónir og vei þeim bjálfum sem búa í Kópavogi eða Garðabæ!
Björg var þjóðþekkt fyrir að yrkja beinskeytt kvæði um bæi sem hún kom á þegar hún var á flakki og fékk misjafnar viðtökur, s.s. vísuna landsfrægu: „Langanes er ljótur tangi…“. Víða eru kunn kvæði Bjargar felld smekklega inn í söguna og einnig er ort í anda hennar:
Hér eru menn með flírugt fas
firrtir dagsins striti
vaða elg með argaþras
engu þó af viti
ráfa í svefni um rótlaust líf
rata hvergi en dorma
iðka mont og kvart og kíf
klína sig við storma
í vatnsglösum og vælið þý
væmna kyrjar sálma
um blýþungt fiður, fiðrað blý
en fúlir hundar mjálma…
(50-51)
„Sannleikurinn er mín íþrótt, kúgandi valdið fjandmaðurinn, stuðlarnir mitt lífsmagn og rímið mitt skjól (37), segir Björg borubrött. Bjargræði er skáldsaga um skáldkonu og skáldskap og hún fjallar líka um vald og ást og pólitík; helstu drifkrafta mannlegrar tilveru á öllum tímum. Nútíminn er skoðaður í spegli fortíðar og það hallar verulega á „nútíðarmennin“ sem þvælast dekruð og þýlynd með sjálfustöng í þunnildislegu borgartildri og vita hvorki í þennan heim né annan.
Og á meðan bunan stendur út úr Björgu, fer einnig fram sögu af ástarraunum Tómasar. Þannig tala aldir og kyn saman um ástina, hið sígilda yrkisefni, sem breytist lítið í tímans rás. Björg vandar honum ekki kveðjurnar þegar hann klúðrar sínum ástamálum hrapallega:
„Tómas, þú ert helvítis taðsekkur, herjans tussa á kletti, galapín og gorvambarhaus, ég hef megnustu skömm á þér, guddilon, hérvillingur, hémóna og geðluðrunnar guddilon og vesalingur og bjálfi“ (141).
Það kemur í ljós undir lok sögunnar að Látra-Björg hvílir ekki í friði því hún á erindi við Tómas, líkt og fortíðin á alltaf erindi við nútímann. Bjargræði er listilega skrifað hjá Hermanni Stefánssyni, sama hvar gripið er niður.
307 bls með eftirmála
Birt í Kvennablaðinu, 29. nóv. 2016
Merki Langanesbyggðar steypt í ál við innsiglinguna í höfnina.
UTILE et DULCI 