Framvinda í Oddnýjarverkefni? Jú þetta, þokast. Búin að ganga frá samningi við RÚV um tvo útvarpsþætti sem verða á dagskrá um hvítasunnuna. Ég er farin að sækja tíma í útvarpsþáttagerð í HÍ, hef hlustað á marga frábæra þætti sem ég get lært af. Búin taka nokkur viðtöl við kunnuga, eitt m.a.s. á Akureyri, skrifa þau niður með tímasetningum og merkja við gott efni. Heilmikið sem ég þarf að snikka til, sé ég. Byrjuð að safna hugmyndum í hljóðmyndina sem mig langar að hafa. Hef verið að hlusta á gamalt efni sem frændi minn Aron Berg hjá safnadeild RÚV tók saman fyrir mig. M.a. frásögn Oddnýjar af strandi bresks togara við Látrabjarg 1947. Nú langar mig mest að leyfa kerlingunni að tala sjálfri allan tímann því hún er svo fyndin.
Rúv
Fram þjáðir menn í lekum bússum
Ef nefna ætti einhvern sem hefur gert íslenskum farandverkamanni almennileg skil í ljóði og myndum, kemur Bubbi Morthens auðvitað fyrst upp í hugann. Töffarinn sem birtist í sjávarþorpinu troðfullur af dópi og hassi og þrælaði sólarhringum saman í akkorði við fiskvinnu. Hann tilheyrði rótlausum verkalýð sem fór pláss úr plássi þegar vantaði fólk í uppgripavinnu í frystihúsum, loðnubræðslum, á togurum eða dagróðrabátum; ílentist hvergi, passaði hvergi. Þetta var áður en fiskveiðikvótinn varð eign sægreifanna með þeim afleiðingum sem allir þekkja.
Farandverkamaðurinn og minningar úr sögu þjóðar eru efniviður ljóðabókar Bubba sem nefnist Hreistur. Bókin sem er tileinkuð fóstru hans og helsta bókmenntapáfa landsins, Silju (Aðalsteinsdóttur) inniheldur 69 nafnlaus og númeruð ljóð og umgjörð þeirra er sjö vökunætur þar sem fortíð vitjar mælandans sem „flæktur í vetrarkvíða“ (1) „fangar ljósfælin botndýr hugans“ (35).
Já, frystihúsið, færibandið og farandverkamaðurinn, allt er það nú gott og blessað en höfum við ekki heyrt þetta allt áður hjá höfundinum? Jú, hrognin eru að koma og ef ég drukkna, drukkna í nótt skjóta upp kolli í Hreistri, þetta þema hefur fylgt Bubba frá upphafi ferils hans seint á síðustu öld og er vörumerki hans. En einhvern veginn hefur hann alltaf lag á að endurnýja sig, koma ferskur inn. Og þetta er harðvítugt efni sem er ekki tæmt, bitur reynsla sem enn á eftir að vinna úr. Vísanir í fyrri verk búa til stemninguna, lesandinn setur sig í stellingar, kominn aftur í tímann, mættur upp á verbúð eftir langa vakt í hvítum stuttermabol með hlandvolgt vokda í kók.
Fiskverkafólkið hírist í fjórtán köldum og subbulegum herbergjum á verbúðinni sem „lykta af fiski, brundi, slori, rakspíra“ (1). Þetta er munaðarlaust, menntunarlaust og skeytingarlaust fólk (3) sem vekur hálfgerðan óhug meðal þorpsbúanna. Sjávarplássin eru í uppgangi á þessum tíma, símstöðin og kaupfélagið á sínum stað, það er næg atvinna og útgerðin blómstrar og það er ball í landlegum. En afturhvarf til hreistraðrar fortíðar er hvorki nostalgískt né fegrað. Þetta er harður heimur sem einkennist m.a. af ofbeldi og vímuefnaneyslu, eins og sjá má í ljóði sem dregur upp mynd af hópnauðgun á verbúðinni; atvik sem brenndi sig í minni ljóðmælandans. Heyrum skáldið fara með ljóð nr 27.
Bubbi les ljóðið 11.23-13.02 http://www.ruv.is/frett/eg-vard-vitni-ad-brutal-naudgun
Ljóðið er grípandi og áhrifamikið. Bubbi hefur sjálfur valið það til upplestrar víða enda smellpassar það inn í þá vaxandi umræðu um kynferðisofbeldi fyrr og nú sem á sér stað í samfélaginu. Í ljóðinu er lýst hinum sundurleita hópi fólks sem dvelur á verbúðinni; krúttlegur prófessor og kona sem segir sögur við „varðeld fiskanna“ en skrýmsli liggur í leyni; ofbeldi á sér stað, eins og „fjólublátt armband“ ber vott um; það er glæpur í gangi og það að hafa ekkert aðhafst hvílir á samviskunni árum saman.
Myndmálið úr mal Bubba samanstendur oftlega af kunnuglegum eignarfallssamsetningum, eins og „ískaldir fingur vetrarins“ og „langir armar myrkursins“. En í Hreistri eru líka ljóðmyndir sem ganga vel upp og eru nýmeti, hressilega jarðtengt og alveg séríslenskt. Ég tíni hér til nokkrar slitrur:
„langir fölgrænir veggir með / blóðblettum vínblettum leifum af uppköstum / voru okkar kjarval (1)
stelpurnar / allar þessar sölkur / með hníf í hendi og hárið frjálst (15)
í þúsund fokkera fjarlægð
var borgin sem við höfðum flúið
(40)
ríkistónlistin barst frá hátalara sem hékk niður úr loftinu
torfbæjarraddir fluttu dánartilkynningar
og jarðarförin var fyrr en varði komin inn til okkar
(40)
fram þjáðir menn í lekum bússum
(53)
sjóveikt viðundur
í óráðinu ljómaði hafið í sökkvandi raunveruleika
spýjan skall á gólfið
hálfmeltar hugmyndir um sjómennskuna
skoluðust eftir þilfari fyrir borð
(62)
Ljóð nr 16 finnst mér gott, líka nr 40, 44, 55. Og að lesa nr 65 er eins og að koma í heimahöfn, það er framlenging á frægasta lagi Bubba sem gaulað er í öllum betri partýum. Hreistur boðar ekki nýjungar í skáldskap, það eru engin átök við form eða efni en vel er farið með. Hreistur er heldur ekki pólitísk bók, það er engin reiði eða ádeila á ferð í þessu uppgjöri heldur stafar einlægni af ljóðunum og jafnvel örlar á viðkvæmni. Hörkuleg ímynd töffarans með stálið og hnífinn hefur dignað og velkst af boðaföllum í lífsins ólgusjó.
Alexandra Buhl annaðist hönnun og umbrot Hreisturs sem er alltof fíngert og nostursamlegt og í hróplegu ósamræmi við hrátt og blautt innihaldið. Og ég verð að segja, sem fyrrum frystihúsgella, að ég hef á tilfinningunni að hreisturgrafíkin sem prýðir bæði bókakápu og blaðsíðurnar snúi öfugt.
Víðsjá, 7. sept 2017: http://www.ruv.is/frett/adeilunni-skipt-ut-fyrir-einlaega-vidkvaemni
Staðir og stef
Mynd: toutelisande.fr
Nýjasta bók Steinunnar Sigurðardóttur, Af ljóði ertu komin, er sú níunda í röð ljóðabóka hennar frá því hún kvaddi sér fyrst hljóðs árið 1969. Tæp 10 ár eru síðan Steinunn sendi síðast frá sér ljóðabók svo aðdáendur hennar voru orðnir ansi langeygir eftir molum frá drottningunni. Þeir verða ekki sviknir af nýju bókinni. Nú er örstutt í að að það verði hálf öld síðan Sífellur, fyrsta ljóðabók Steinunnar, kom út og því finnst mér tilvalið að lesa eitt ljóðanna úr henni.
„Nú skal aðgát höfð
og fólk einungis sært af lipurri einurð og umhyggju,
því nægar eru þær fyrir
þjáningar mannssálarinnar
já sízt á þær bætandi
svo hjálpi mér guð“
Þarna eru þau þegar mætt, kunnugleg stefin; íronía, orðaleikir og vísanir sem síðar urðu meðal helstu höfundareinkenna Steinunnar. Gagnrýnendur tóku bókinni sæmilega en fæstir áttu von á hinum glæsta ferli þessarar nítján ára gömlu skáldkonu.
Óendanleikinn allt um kring
Nýja ljóðabókin er tileinkuð einu flottasta og mest kvótaða skáldi módernismans á Íslandi, Sigfúsi Daðasyni, sem er sjálfsagt mjög sáttur við þann heiður. Bókin skiptist í nokkra hluta eða ljóðaflokka sem tengjast hafi og ást, dauða og sorg. Fyrst eru Siglingaljóð, sem þó eru engir sjómannavalsar. Endilöng manneskja í áralausum bát kemst að því að ástin sem hún þáði var stærri en sú sem hún gaf og að það er ekki alltaf land fyrir stafni, stundum er bara óendanleikinn allt um kring.
Ljóðið „Siglandi“ hittir beint í mark með taktföstum hljómi og hrynjandi og hnyttnum myndhverfingum, heilsteyptri nýgervingu, um tilfinningarnar sem koma til manns á viðeigandi fleytum, heyrum brot úr því:
„Allt kemur það siglandi til mín:
Síðbúna Ástin á manndrápsfleyi.
Kæruleysispramminn.
Óstöðvandi gufuskipið Sorg.
Dauðinn á tundurspillinum.
Kemur Vonin höktandi á laskaða sanddæluskipinu.
Og Unaðurinn á flotholtinu samsíða.“ (15)
Írónían aldrei langt undan
Í næsta hluta bókarinnar kemur nóvember við sögu í öllum ljóðunum. Og allt er þar forgengilegt, meira að segja „The Girl from Ipanema“, sem bregður fyrir, sú sem er hávaxin og sólbrún, ung og elskuleg í samnefndu dægurlagi, það sér á henni eins öllu öðru, allt hverfur, allt fer…
Í þeim hluta sem ber nafnið „Um allt og ekkert þvert“, hefjast ljóðin á einmitt orðunum Allt, Ekkert og Þvert. Þetta eru heimspekileg ljóð um kunnugleg stef, um tímann og fleira, og íronían sem Steinunn er þekkt fyrir að beita svo listilega er ekki langt undan:
„Allt er fyrirhöfn
að klína marmelaði á brothætt tekex, tjónka við rugludalla, búa sig á ballið, skreppa á klóið enn eina ferðina,
mála vegginn ófaglærður.
Af því að allt er fyrirhöfn
er maðurinn alltaf þreyttur;
eilíflega á leiðinni að leggja sig.
Þó vill hann allt annað en það þegar tími er kominn til að
leggja sig alveg.
Sitjandi upp við dogg heldur hann dauðahaldi í líftóruna.
Neitar að leggjast út af.
Það er mesta fyrirhöfnin þegar verst stendur á.
Því þá er maðurinn alverst í stakk búinn til að standa
í stórræðum
þegar deyja skal.
Loksins
Eftir lífsins óbilandi fyrirhöfn og málningarbras.“ (43)
Ísmeygileg kaldhæðni kemur í veg fyrir væmni án þess að breiða yfir boðskapinn. Í ljóðaflokknum eru líka þessar íhugulu hendingar sem sitja í manni:
„Af því að ekkert gerist um leið og það gerist,
Er lífið samsett úr andartökum sem við missum af“ (50)
Staðir eru Steinunni hugleiknir í skáldskap, og hér má finna staði fyrirheita, óskastaði, nafnlausa staði og eyðistaði. Kaflinn „Staðbundin ljóð“ sýnir kunnuglega hjartastaði sem eru myndrænir og eiga sér sögu, eins og Vatnsmýrin, Akureyri og Mokka. Í samnefndu ljóði er Ísjakaskipstjóri við Labrador að pæla í þessum fallegu ljóðlínum: „Enn er hjartað bundið í hafi, eyðimörkinni bundið, náttstað og eldi, sandrifi meðfram stjörnum“ (31). Áðurnefndur Sigfús hefði verið ánægður með þetta.
Dauðinn fer í Sundhöllina
Í þeim hluta sem kallast „Hinstu rök“ stígur dauðinn fram sem elskhugi, prakkari, flagari og fyllibytta. Þetta er hefðbundin myndhverfing sem á sér djúpar og alþjóðlegar rætur í bókmenntasögunni. Mynd Steinunnar af kauða er máluð íslenskum sauðalitum, hann fer í Sundhöllina með rakdótið og svo í Alþýðuhúsið með pela í buxnastrengnum. Þótt við reynum að forðast hann, verður hann á vegi okkar um síðir og býður upp í hinsta dans. Þetta hljómar eins og gömul tugga, en það er eitthvað við þetta.
„Dánir vinir“ er ísmeygilega kaldhæðinn ljóðaflokkur eins og sést af eftirfarandi broti sem er mjög Steinunnarlegt: „Dánir vinir vita ekkert í sinn haus, ekki um eftirleikinn, og það er eitt af því sem er svo þreytandi við þá“ (58).
Síðasti hlutinn er svo „Öldutrall“, gullfalleg ljóð þar sem hverflyndar öldur tralla og fjarræn golan sönglar um sorg og söknuð.
Lagt á djúpið
Ljóð Steinunnar Sigurðardóttur eru útpæld, full af einhverju fallegu og ljúfu, bæði lífsreynslu og lífsgleði. Sígild þemu eins og ástin, dauðinn og tíminn sem gætu virkað þreytt og máð, verða alltaf eins og ný í hennar meðförum. Ljóðin eru hlý, gefandi, heimspekileg og mannbætandi. Hún hefur frábært vald á tungumálinu, gjörþekkir mátt orðsins, kraft þess og kynngi. Þótt kímnin sé að vanda með í för liggur sorgin líka „í loftinu allar götur“ – og tengist við æskustaði, Blágresisbrekku og Hrauntjarnir (66).
Af ljóði ertu komin, (athugið að í titlinum er talað til kvenkynsins) er sérlega heilsteypt ljóðabók, hér er ekkert grunnsævi eða gutl, það er lagt á djúpið. Eini gallinn er kannski sá að hún er of stutt, hvert orð og hvert ljóð vandlega valið – við viljum alltaf meira.
Hið illa er þarna úti
Blómið eftir Sölva Björn Sigurðsson, er saga um glæp sem enginn virðist vita almennilega hver er. Valkoff fjölskyldan hefur lifað í áratugi í skugga þess að Magga litla hvarf þegar hún var sex ára. Bróðir hennar, Bensi, er vel stæður athafnamaður með sambönd í Rússlandi, hann hefur eytt mörgum árum í að græða peninga í lyfjafyrirtæki föður síns en fór á hausinn í Hruninu, búinn að vera giftur svo lengi að hjónabandið er orðið meira eins og vinátta, ástin er vanrækt þótt hún þrífist eins og kaktus sem gleymist að vökva.
Sálmurinn um blómið
Þann 13. nóvember 2015 hefði Magga orðið fertug og fjölskyldan ætlar að hittast, heiðra minningu hennar og borða saman í sveitinni hjá föður Bensa, Pétri, sem var njósnari fyrir kommúnistaflokkinn og fellur fullkomlega að staðalímynd hins brjálaða vísindamanns. Hann fann upp undralyf í Rússlandi á dögum kalda stríðsins, sem er kallað Blómið, lyfið er sálarseyði sem framkallar einhvers konar virkt hugarástand sem eykur vitund og visku, það er i formi perlu sem er geymd innan í sjálflýsandi kakkalakka, það er eitthvað dularfullt sem Pétur er að brugga í neðanjarðarbyrgi sínu þar sem hann geymir lifandi konu í frysti og saman ætla þau að auðga vísindin, breyta heiminum.
Dularfullur ljósblettur í enni
Einnig kemur Rex við sögu, fyrst sem stelpa og síðan strákur eftir að dælt var í hann sovéskum hormónum, seinna mafíósi í hlýrabol og adídasgalla sem auðgaðist gífurlega á viðskiptum austantjalds. Rex var í garðinum með Bensa þegar Magga hvarf, daginn örlagaríka sumarið 1982, og nú er hann mættur aftur eftir langa fjarveru, með dularfullan ljósblett í enni og hefur illt í hyggju, það eru heimsyfirráð eða dauði.
Hér ætti öllum ráðsettum lesendum að vera nóg boðið, hvað er hægt að bjóða upp á mikið af rugli í einni bók? Bíddu við; X-files, Hrunið og miðstéttarhjónaband að molna í sundur, njósnir í ofanálag, getur þetta gengið upp?
Vel gert og djarflega
Já, það merkilega er að maður getur ekki annað en haldið áfram að lesa í Blóminu – sem er nú annars klénn titill á einhvers konar vísindaskáldsögu. En persónusköpunin er þannig að mann langar að rétta þessu fólki hjálparhönd, komast að því hvað þrúgar það og kyssa á bágtið. Vísindasagan er á kantinum og rennur saman við sorgarsögu og áratuga gamalt fjölskyldudrama, óhugnaðurinn og furðurnar auka síðan á spennuna, draga fram hættulegan heim. Þetta er vel gert og djarflega. Og saman við þetta allt er Hrunið sem sannarlega var áfall og enn hefur ekki verið unnið almennilega úr, því reiðin kraumar, heiftin logar enn.
Sagan hefst á því að Bensi er andvaka og sér ljós í íbúð móður sinnar sem býr í húsinu á móti. Þau taka tal saman, um þetta síðdegi sem breytti öllu, síðdegið þegar Magga hvarf meðan foreldrarnir brugðu sér af bæ. Samtal þeirra er tvær klukkustundir af sögutíma, tæpar 100 blaðsíður af upprifjun, ættarsögu og vangaveltum og hefði ekki mátt vera lengra því það eru takmörk fyrir því hvað maður þolir af angistinni.
Tíminn færir mann doða
Örvænting móðurinnar er nístandi, er eitthvað verra hlutskipti til en að barnið manns sé týnt? „Fyrst eftir að Magga hvarf hugsaði ég ekki um neitt nema hana. Kemur það ekki fyrir þig að þú hugsir bara um það sem þér finnst sárast? Ég hugsaði um hnésbæturnar á henni og kvefin sem hún fékk eftir tjaldgistingarnar ykkar í garðinum. Þannig hugsaði ég árum saman. Um framtennurnar hennar sem voru hálfkomnar niður og fengu aldrei að ná réttri stærð. Það tekur frá manni vitið að hugsa þannig og maður leyfir sér bara að verða brjálaður, áður en kerfið færir manni hugtökin og atferlismeðferðirnar og nútíminn sér loks aumur á manni og vill fara að lækna í manni þráhyggjuna og allt hitt sem maður er greindur með. Maður er ennþá brjálaður. Tíminn færir manni bara doða og svo hefur maður pillurnar“ (45).
Sorgin sjatnar
Sorgin mótar fólk, bæði þá sem stóðu litlu stúlkunni næst og líka þá sem tengjast þeim síðar; óvissan um hvarf hennar er eins og djöfulleg mara, þrungin lygum og leyndarmálum. Á að leyfa sorginni að sjatna, á að viðhalda henni, á hún að fá að dafna og breyta fólki, gera það að því sem það er? Þessum spurningum er velt upp á nærfærinn hátt, þetta er einn þráður sögunnar en þeir eru nokkrir.
Valla, konan hans Bensa, er læknir á Landspítalanum. Hún hefur í gegnum árin samsamað sig þessu ástandi í fjölskyldunni. Hún speglar aðra hlið á Bensa, um leið og dregin er upp mynd af, tjah, góðu hjónabandi og hún er líka rödd „Góða fólksins“ sem kallað er. En bréf hennar til miðils um vandræði í hjónabandinu er nú aðeins of mikið, draumar og fyrirboðar passa ekki alveg inn í þessa vísindaskáldsögu. Valla er orðin langþreytt á að gefa allt en hann ekkert (187), úrkula vonar um að hann drullist til að gera alvöru atrennu að hamingjunni (187) og hætti að skilgreina allt í tætlur. Það er Valla sem gefur hrynfastan tón um góðærin, hlutina og vitleysuna sem fólk eltist við (202):
„Gullhúðaðar ískúlur, fluguhjól og flöskuborð og staðsetningartæki í bíla fyrir fólk sem rataði ekki heim til sín. Þetta var allt sýning. Öll dekkuðu borðin og drifin í bílunum og draslið. Allar merkjavörurnar og yfirborðið og flóttinn og tískutímaritin og tannlýsingarnar…Henni leiddust Lexusarnir og snjallsímarnir og snekkjurnar sem lágu úti á Flóa þegar byrjaði að vora. Hún þoldi illa vælið í ríku viðskiptadrengjunum sem Bensi þekkti yfir því að það væru ekki nógu smart hótel í Reykjavík til að fóstra öll milljarðabörnin sem komust ekki á klósett með Philippe Starck-krana, fólkið sem flúði raunveruleikann með því að húkka einn fisk upp með flugustöng upp úr einhverri laxveiðiá fyrir milljón. Þetta var svo brjálað…“ (203-4).
Á bak við fortíðina er önnur fortíð
En útrásarvíkingurinn Bensi komst í gegnum Hrunið á sjarmanum. Hann fékk fjölmiðla í lið með sér, hann var góði gæinn en samt sakbitinn, svefnlaus og þrúgaður af áhyggjum.
Hann líður áfram eins og í draumi, hann er alveg að fara að vakna og gera eitthvað í sínum málum, rækta sambandið við fjölskylduna, sýna Völlu ást sína, ef það er ekki orðið of seint? Verður hann einhvern tímann frjáls undan fortíðinni? Það er stefið sem gengur í gegnum alla bókina: „Á bakvið hverja fortíð er alltaf önnur fortíð.“
Flókin og vel smíðuð persóna
Sorgin og sektarkenndin sitja um Bensa, nú er hann svo þreyttur að hann heldur varla haus. Stund sannleikans er runnin upp og þetta verður þungbært, hann ætlar loksins að segja allri fjölskyldunni það sem hann veit um hvarfið, um það sem hann hefur íþyngt honum alla ævi. Hann er flókin og vel smíðuð persóna, mann langar mest að þrífa í öxlina á honum.
Bókin skiptist í þrjá hluta, fyrst er samtalið við móðurina og föðurinn þar sem spennan er byggð upp og persónur kynntar til leiks, loks fær Valla sviðið um stund áður en margboðaður minningarkvöldverður hefst og endar… best að segja ekki meir. Kaflaheitin eru setningar úr textanum, það er fallegt.
Leikur í höndunum á höfundi
Sölvi Björn Sigurðsson hefur sýnt að hann er þjóðhagur á flest bókmenntaform. Hann hefur frumsamið og þýtt, laust mál og bundið, notað gamlan efnivið og nýjan. Og allt þetta leikur í höndunum á honum. Þetta er fersk og áræðin saga. Það er vissulega frískandi að fá smá vísinda-sálfræði-glæpa- sögubragð á tunguna. Njósnir eru í raun ekki einu sinni ótrúlegar, hefur ekki komið í ljós að hér á landi var njósnað og hlerað eins og annars staðar?
Hver er glæpurinn?
Blómið er saga um glæp. Hver er svo glæpurinn? Að fremja afbrotið eða þegja yfir því? Hvað er Blómið? Enginn skilur það nema sá sem lifir í því. Það staflar tímanum í hillu… segir í bókinni (163), það er eitthvað æðra sem maðurinn sækist eftir. Alheimsviska, auður, völd, ást? En sú spurning vaknar, er okkur alveg sama hvað það kostar?
Glæpurinn mikli upplýsist ekki fyrr en á síðustu blaðsíðunum. Þá er allt á heljarþröm, það hlýtur að vera meira í vændum, blómið á eftir að springa út, kannski er þetta framhaldssaga? „Þetta er dalurinn hans Rexa,“ sagði hann [Pétur]. „Þar sem næsti kafli sögunnar gerist. Við verðum að hafa betur gegn honum. Þú verður með mér í því, Bensi, ekki satt? Eins og alltaf?“ (286)
Hið illa er ennþá þarna úti.
Steinunn Inga Óttarsdóttur gagnrýndi Blómið – sögu um glæp, í Víðsjá.
UTILE et DULCI 